strona główna baza prawa podatkowego . . . wszczęcie postępowania podatkowegowszczęcie postępowania podatkowego

Wszczęcie postępowania podatkowego

Postanowienia art. 165 OrdPU o tym, że postępowanie podatkowe może być wszczęte żądaniem strony lub z urzędu, są do pewnego stopnia mylące. Mogą bowiem sugerować, że każde postępowanie może zostać wszczęte na jeden albo drugi z tych sposobów. Tymczasem te ogólne zasady, przewidziane w przepisie art. 165 OrdPU, nie mają zastosowania do wszystkich postępowań podatkowych. W najważniejszych w prawie podatkowym procedurach wymiarowych postępowanie może zostać wszczęte wyłącznie z urzędu (postępowanie w sprawie zaległości podatkowej, dochodów nieujawnionych, przerzucania dochodów). Natomiast w karcie podatkowej przyznanie tej formy opodatkowania możliwe jest wyłącznie na wniosek podatnika. Termin i sposób wszczęcia postępowania jest w postępowaniach wymiarowych zróżnicowany ze względu na sposób wymiaru zobowiązań. Generalnie można powiedzieć, że zasadą jest wszczęcie postępowania z urzędu, a wyjątkiem wszczynania postępowania wymiarowego wnioskiem podatnika.

Wszczęcie postępowania podatkowego to problem w prawie podatkowym całkowicie inny niż w ogólnym postępowaniu administracyjnym. Ordynacja podatkowa nie dostosowała dobrze swoich przepisów do potrzeb prawa podatkowego. W dalszym ciągu omówimy zagadnienia: wszczęcia postępowania na żądanie strony (przez stronę), wszczęcie postępowania z urzędu oraz wszczęcie postępowania wymiarowego. W przepisie art. 165 i nast. zagadnienia te nie są dobrze uporządkowane.

Wszczęcie postępowania na wniosek strony

W wyroku z 3.12.2002 r. NSA uznał, że żądanie wszczęcia postępowania nie jest wnioskiem o wszczęcie postępowania, lecz żądaniem rozstrzygnięcia określonej sprawy z zakresu materialnego prawa podatkowego. Postępowanie uruchamia samo żądanie, a jego dalszy byt jest zależny od treści prawa materialnego.*  (I SAB/Łd 10/02, niepubl.). Składając wniosek zawierający żądanie wszczęcia postępowania, strona nie prosi w ten sposób o to, aby postępowanie wdrożyć, lecz sama nadaje mu bieg i stwarza możliwość i obowiązek zastosowania wszystkich instytucji procedury postępowania podatkowego. Przyjąć zatem należy, że samo doręczenie żądania wywołuje automatyczny skutek w postaci wszczęcia postępowania, a podmiotem wszczynającym jest strona. Organ podatkowy nie może więc odmówić wszczęcia postępowania ani w inny sposób mu się przeciwstawić. Powinien realizować od tej chwili przewidziane prawem czynności procesowe, kończąc je w sposób wynikający z prawa materialnego i procedury postępowania. Dlatego słusznie wskazuje się, że zwrot o wszczynaniu postępowania „na żądanie” nie jest tu właściwy . To strona, a nie organ podatkowy, wszczyna postępowanie. Żądanie wszczęcia postępowania nie jest wnioskiem o wszczęcie postępowania, lecz żądaniem rozstrzygnięcia określonej sprawy z zakresu materialnego prawa podatkowego. Po wniesieniu żądania nie rozstrzyga się, czy postępowanie toczy się, czy też nie zostało wszczęte.*  Wynika to stąd, że postępowanie uruchamia samo żądanie, a jego dalszy byt jest zależny od treści prawa materialnego. Uchylenie się organu administracji państwowej od załatwienia sprawy w formie przewidzianej prawem uprawnia stronę do złożenia skargi na bezczynność organu. Organ podatkowy nie może odmówić wszczęcia postępowania na wniosek strony z powodu oceny, że żądanie strony jest bezzasadne formalnie i merytorycznie.* Zupełnie innym problemem jest oczywiście sytuacja, gdy sprawa nie podlega rozstrzygnięciu z powodu braku podstawy prawnej do jej prowadzenia. W takim przypadku organ podatkowy powinien postępowanie umorzyć na podstawie art. 208 OrdPU.* Wszczęcie postępowania na żądanie strony wiąże się więc z zastosowaniem określonej instytucji prawa materialnego* i jest zależne od istnienia materialnoprawnej podstawy prawnej. Jak orzekł WSA w Gliwicach: „Organ podatkowy nie może ani odmówić wszczęcia postępowania (które już się rozpoczęło z dniem złożenia żądania), ani zaniechać jego przeprowadzenia po otrzymaniu żądania”*

Tylko podmiot spełniający warunki, o których mowa w art. 133 i 133a OrdPU, czyli strona, może wszcząć postępowanie (art. 165 § 1 OrdPU). Jeżeli w sprawie występuje wiele podmiotów będących stronami, np. wspólnicy spółki osobowej, małżonkowie, to do wszczęcia postępowania wystarczy, jeżeli tylko jedna z nich wystąpi z wnioskiem.

W razie zgłoszenia żądania wszczęcia postępowania obowiązkiem organu będzie ustalenie, czy żądanie to pochodzi od strony (po uprzednim stwierdzeniu swojej właściwości) oraz czy nie zachodzą jakiekolwiek przeszkody do wszczęcia postępowania. Żądanie, o którym mowa w art. 165 § 3 OrdPU, wszczyna jedynie postępowanie wstępne, w którym organ podatkowy bada m.in. to, czy podanie pochodzi od osoby posiadającej legitymację procesową. Jeśli dojdzie on do przekonania, że podmiot występujący z żądaniem nie posiada interesu prawnego, odmawia wszczęcia postępowania. Dopiero w przypadku gdy po wstępnym zbadaniu wniosku okaże się, że żądanie pochodzi od osoby posiadającej legitymację procesową, następuje przekształcenie fazy postępowania wstępnego w postępowanie zasadnicze . Podnieść w tym miejscu należy, że elementy składające się na konstrukcję strony w postępowaniu podatkowym wskazują na zbieżność z rozwiązaniem zastosowanym w art. 28 KPA. Pojęcie strony, a więc podmiotu, któremu w postępowaniu jurysdykcyjnym przysługuje szczególna pozycja procesowa i związana z tym ochrona procesowa, zostało bowiem zbudowane na prawnej kategorii interesu prawnego.

Jeżeli organ, który otrzymał żądanie wszczęcia postępowania, nie jest właściwy w sprawie, obowiązany jest niezwłocznie przekazać ją organowi właściwemu, zawiadamiając o tym wnoszącego podanie

Od 1.1.2003 r. zamieszczony został w OrdPU odpowiednik art. 61 § 4 KPA . Mowa tu o przepisie art. 165 § 3a nakładającym na organ podatkowy obowiązek zawiadomienia o wszczęciu postępowania na wniosek strony wszystkich pozostałych osób, którym przysługuje status strony w sprawie. Organ powinien zatem, kierując się w tym względzie postanowieniami art. 133 OrdPU, ustalić z urzędu, które osoby w konkretnym postępowaniu będą jego stronami. Prawidłowe ustalenie kręgu podmiotów, którym przysługuje status strony postępowania, ma znaczenie z punktu widzenia zapewnienia prawidłowego przebiegu postępowania, naruszenie zasady ogólnej czynnego udziału strony w postępowaniu stanowi zaś kwalifikowaną wadę procesową, będącą podstawą wszczęcia postępowania w sprawie wznowienia postępowania na wniosek strony. Omawiany przepis nakłada na organ podatkowy obowiązek zawiadomienia o postępowaniu wszystkich pozostałych osób będących stroną w sprawie, ale tylko wówczas, gdy doszło do wszczęcia postępowania na wniosek jednej ze stron; brakuje natomiast regulacji nakładającej taki obowiązek w sytuacji wszczęcia postępowania z urzędu. Godna aprobaty jest jednak ciągle aktualna teza zawarta w wyroku SN z 29.3.1988 r., że przepisy szczególne postępowania w sprawach zobowiązań podatkowych nie wyłączają obowiązku wszczęcia postępowania z urzędu i zawiadomienia o tym wszystkich osób będących stronami w sprawie.*  Tak więc wzajemne zależności i powiązania pomiędzy podmiotami materialnego prawa podatkowego w pełni uzasadniają, również w postępowaniach wszczynanych przez organ z urzędu, zawiadamianie o postępowaniu wszystkich osób będących stronami w danej sprawie.

Wniosek podatnika o rozpatrzenie sprawy wiąże organ podatkowy. Niezgodne z prawem jest wyjście organu podatkowego poza żądanie strony i prowadzenie postępowania z urzędu w innej sprawie bez uzyskania zgody strony w tym zakresie.*  Akt (żądanie) wszczęcia postępowania określa przedmiot tego postępowania, a w razie wątpliwości sprecyzowanie żądania należy do strony, nie zaś do organu administracji.* Nie może być zatem tak, że wniosek podatnika o rozłożenie na raty jest traktowany jako wniosek o odroczenie terminu płatności.

„To, że dwa różne postępowania zostały objęte jednym wnioskiem strony, nie oznacza, iż jego rozpatrzenie może być objęte jednym postępowaniem. Zakres postępowania wyznaczony jest treścią żądania, a organ podatkowy jest związany jego granicami. Jeżeli podatnik jednym wnioskiem objął dwa różne postępowania, to właściwy organ podatkowy miał obowiązek ich prowadzenia w dwóch różnych postępowaniach”*

Nie stanowią wszczęcia postępowania czynności płatnika, choć odnoszą się one do zobowiązań podatnika. Płatnik nie jest organem podatkowym, a czynności przez niego podejmowane w celu obliczenia i pobrania podatku mają charakter jedynie czynności materialno-rachunkowych, które nie wszczynają postępowania podatkowego.

Wszczęcie postępowania z urzędu

Wszczęcie postępowania z urzędu następuje w drodze postanowienia. Datą wszczęcia postępowania jest wówczas dzień doręczenia postanowienia stronie. Postanowienie o wszczęciu postępowania należy doręczyć wszystkim stronom postępowania w rozumieniu art. 133 i 133a OrdPU. Brak zawiadomienia strony jest wadą postępowania, która umożliwia jego wznowienie w trybie art. 240 § 1 pkt 4 OrdPU. Na postanowienie w sprawie wszczęcia postępowania nie przysługuje zażalenie (art. 165 § 4 w zw. z art. 236 § 1 OrdPU).

Brak postanowienia w instytucji wszczęcia postępowania podatkowego z urzędu ujawniał się od dawna jako mankament regulacji prawnej w orzecznictwie NSA (np. wyr. NSA z 20.10.1995 r., III SA 306/95, niepubl.). Generalnie za datę wszczęcia postępowania uznawano dzień pierwszej czynności urzędowej dokonanej w sprawie, której postępowanie dotyczyło. Niekiedy mogły to być jednak momenty trudne do identyfikacji, np. telefoniczne wezwanie podatnika, „okazjonalne” badanie deklaracji podatkowej. Właśnie takie sytuacje, nagminne w praktyce podatkowej, powodowały, że uprawnienia procesowe strony nie były właściwie chronione. Brak wyraźnego, udokumentowanego momentu wszczęcia postępowania powodował przedłużanie postępowania poza ustawowe terminy i wywoływał ujemne skutki dla podatników ze względu na niepewność co do terminu zakończenia wyniku postępowania oraz z powodu związanego z tym narastania odsetek za zwłokę, od nieznanej w chwili wszczęcia postępowania podatkowego sumy. Dlatego należy uznać, że obecnie wydawanie postanowienia jest rozwiązaniem lepszym, ponieważ pozwala jasno określić termin wszczęcia postępowania i moment, od którego obowiązują zasady i gwarancje postępowania podatkowego. Wiadomo przede wszystkim, od kiedy biegną terminy do załatwienia sprawy podatkowej .

Przyznanie organowi podatkowemu prawa do wszczęcia postępowania z urzędu stanowi istotę przyjętej w art. 165 § 1 OrdPU zasady oficjalności. W przypadku wszczęcia postępowania w tym trybie wymagane jest wydanie postanowienia, na które nie przysługuje zażalenie. Postanowienie to powinno spełniać wymogi przewidziane treścią art. 217 § 1 OrdPU i mieć formę pisemną. Dzień, w którym doręczono to postanowienie stronie, jest datą wszczęcia postępowania podatkowego. Konieczność wydania postanowienia o wszczęciu postępowania prowadzi do oddzielenia od postępowania podatkowego czynności podejmowanych wobec podatników, płatników i inkasentów, np. w ramach kontroli podatkowej lub czynności sprawdzających. Działania te nie są bowiem czynnościami procesowymi i nie kończą się wydaniem decyzji . Brak postanowienia o wszczęciu postępowania z urzędu stanowi uchybienie formalne, które może mieć wpływ na wynik sprawy (por. wyr. NSA z 9.5.2000 r., III SA 739/00, niepubl.). Od zasady wydawania postanowień przewidziano wyjątki, które dotyczą:

1. ustalenia zobowiązań podatkowych, które zgodnie z odrębnymi przepisami ustalane są corocznie, jeżeli stan faktyczny, na podstawie którego ustalono wysokość zobowiązania podatkowego za poprzedni okres, nie uległ zmianie; dotyczy to podatku rolnego, leśnego, i od nieruchomości wymierzanego osobom fizycznym;

2. umorzenia zaległości podatkowych w przypadkach, o których mowa w art. 67d § 1 OrdPU;

3. postępowania w sprawach dotyczących podatku od towarów i usług oraz podatku akcyzowego z tytułu importów towarów w sytuacji, gdy organ celny stwierdzi, że zgłaszający zadeklarował nieprawidłowe dane, mogące mieć wpływ na wysokość kwoty wynikającej z długu celnego lub zastosowaną procedurę celną. W takim przypadku za datę wszczęcia postępowania przyjmuje się datę przyjęcia zgłoszenia celnego;

4. niewydawania postanowienia o wszczęciu postępowania w przypadku złożenia zeznania podatkowego przez podatników podatku od spadków i darowizn. Ustawodawca zdecydował się na wprowadzenie od powyższej daty fikcji prawnej polegającej na tym, że w takim przypadku za datę wszczęcia postępowania będzie przyjmować się datę złożenia zeznania (zob. art. 1 pkt 72 ustawy z 30.6.2005 r. o zmianie ustawy – Ordynacja podatkowa oraz o zmianie niektórych innych ustaw; Dz.U. Nr 143, poz. 1199 ze zm.).

Rozwiązania te charakteryzują się ewidentną niedoskonałością, dopiero bowiem po wszczęciu postępowania, w formie postanowienia, można ustalić, czy stan faktyczny, na podstawie którego ustalono wysokość zobowiązania podatkowego za poprzedni okres, nie uległ zmianie.

W podstawie prawnej postanowienia o wszczęciu postępowania podatkowego winien być przywołany przepis art. 165 § 2 OrdPU. W orzecznictwie sądowym przyjmuje się, że powołanie jedynie art. 165 świadczy o braku podstawy prawnej postanowienia, a nie o oczywistej omyłce.* Należy mieć też na uwadze, że zaniechanie powołania w postanowieniu organów podatkowych konkretnie określonej podstawy prawnej powoduje, że niemożliwa staje się kontrola sądowa zgodności tych postanowień z prawem. Strona postępowania musi mieć prawidłową informację prawną o podstawie prawnej rozstrzygnięcia. Powinna bowiem mieć możliwość samodzielnie lub z pomocą fachowego doradcy zweryfikować poprawność stosowania prawa przez organ administracyjny.

Wszczęcie postępowania wymiarowego

Wszczęcie postępowania to moment, który wywołuje dwie fundamentalne dla postępowania podatkowego konsekwencje. Pierwszą jest rozpoczęcie z tą chwilą stosowania danej procedury, związanych z nią zasad oraz ochrony procesowej strony postępowania. Zawarte w art. 165 § 1 OrdPU unormowanie „postępowanie podatkowe wszczyna się na żądanie strony lub z urzędu” oznacza, że zamiarem ustawodawcy było określenie tylko chwili wszczęcia postępowania jurysdykcyjnego, a więc tego, w którym elementami konstrukcyjnymi są pojęcia: strony, interesu prawnego i rozstrzygnięcia. Mimo że wcześniej składane są dowody w postaci np. deklaracji podatkowych, sporządzane są protokoły, można opracowywać ekspertyzy i przesłuchiwać świadków, czynności te nie są czynnościami postępowania podatkowego, jeżeli postępowanie nie zostało wszczęte. Nie są w konsekwencji czynnościami postępowania podatkowego takie działania, jak: przeprowadzenie czynności sprawdzających (art. 272–280 OrdPU), rozpoczęcie kontroli podatkowej (art. 281–292 OrdPU), wszczęcie postępowania karnego skarbowego ani inne czynności o charakterze technicznym.
Jakiekolwiek czynności podejmowane przez organy podatkowe przed skutecznym doręczeniem stronie postanowienia o wszczęciu postępowania nie mogą wywoływać żadnych skutków prawnych.* 
„Czynności dokonywane przed momentem wszczęcia postępowania podatkowego (celnego) nie wywołują żadnych skutków prawnych, gdyż przed wydaniem postanowienia o wszczęciu postępowania nie toczy się żadne postępowanie administracyjne. Dopiero od momentu skutecznego doręczenia stronie postanowienia o wszczęciu postępowania podejmowane przez organ czynności wywołują stosowne skutki prawne, gdyż od tej chwili mogą być dopiero realizowane w pełni ogólne zasady postępowania wynikające z przepisów art. 120–129 Ordynacji podatkowej. Nie są zatem także czynnościami postępowania takie działania, jak czynności o charakterze technicznym”.*
„Nie może zakończyć się wydaniem decyzji postępowanie, które nie zostało wszczęte. W takiej sytuacji nie toczy się postępowanie administracyjne w sprawie, lecz jedynie postępowanie faktyczne”.* 
Tymczasem, strona może wymagać ochrony proceduralnej już wcześniej, np. w sytuacji uruchomienia procedury w sprawie zgłoszenia rejestracyjnego VAT, tj. w trybie art. 96–98 VATU. Przemawia to za tym, aby zakres pojęcia postępowanie podatkowe, a tym samym zakres ochrony procesowej, rozciągnąć także na postępowanie przedjurysdykcyjne, a ściślej – przedwymiarowe.
Wymaga to określenia dwóch momentów wszczęcia postępowania. Jedno następuje de facto przed podjęciem przez podatnika prowadzenia ewidencji i dokumentacji. Prowadzenie ewidencji i dokumentacji to klasyczne postępowanie dowodowe. Już od tego momentu podatnika powinny obowiązywać i chronić takie zasady jak zasada praworządności czy zasada prawdy obiektywnej. Nie trzeba tu przekonywać, że również bez wszczęcia formalnego sporu z podatnikiem, wszczęcia postępowania kontrolnego czy podjęcia czynności sprawdzających, między organami podatkowymi a podatnikiem toczy się wielokrotnie nieformalny spór i dokonuje się nieformalnych uzgodnień co do obowiązków podatnika. Nie o wszystkich wątpliwościach dotyczących deklaracji organ podatkowy podatnika zawiadamia. Warto tu odnotować, że nawet kiedy podatnik planuje wyjechać za granicę na czas dłuższy niż dwa miesiące, powinien podjąć czynność procesową polegającą na ustanowieniu pełnomocnika do spraw doręczeń. Podatnik, który składa deklarację, jest więc w zasadzie w stanie permanentnego nadzoru organów podatkowych, nawet o tym niekiedy nie wiedząc. Zatem od chwili podjęcia pierwszej czynności w ramach obowiązku podatkowego podatnika powinny obejmować gwarancje proceduralne. Temu zaś służy określenie momentu i zasad wszczęcia postępowania. Tymczasem moment wszczęcia postępowania jest w naszej procedurze przesunięty dopiero przed postępowania jurysdykcyjne.
Przyczyną tego stanu rzeczy jest mechaniczne powielanie na potrzeby postępowania podatkowego znacznej części przepisów KPA. Przejęto utrwalone w procedurze administracyjnej pojęcia, instytucje procesowe, a także bogaty dorobek orzecznictwa sądowego, co słuszne, nie uwzględniając jednak dostatecznie swoistości postępowania podatkowego. Przykładem przenoszenia treści rozwiązań z jednego aktu na grunt drugiego jest regulacja zawarta w treści art. 61 § 1 KPA i art. 165 § 1 OrdPU. Brzmienie obu tych przepisów, określających sposoby wszczęcia postępowania, jest identyczne, z tym że odpowiednio jest w nich mowa o postępowaniu administracyjnym oraz o postępowaniu podatkowym. Oba postępowania wszczynane są na żądanie strony lub z urzędu.

Wszczęcie postępowania o charakterze uniwersalnym, zastosowane w art. 165 OrdPU, może mieć pełne zastosowanie do postępowań niewymiarowych, np. do rozłożenia zobowiązania podatkowego na raty, odroczenia terminu płatności. W takich procedurach może nastąpić wszczęcie postępowania z urzędu i na wniosek strony. W postępowaniach wymiarowych wszczęcie postępowania na wniosek co do zasady nie jest możliwe.
Postępowanie w sprawie ustalenia wysokości zobowiązania podatkowego podlega wszczęciu z urzędu, a nie na wniosek.* 
W zobowiązaniach, w których organy podatkowe zwolnione są od obowiązku corocznego, obligatoryjnego wydawania decyzji wymiarowej (podatek dochodowy, VAT i inne), wszczęcie postępowania nie może nastąpić na żądanie strony, a organ podatkowy wydaje decyzję selektywnie. Selektywnie, tzn. że generalnie organ podatkowy jest zwolniony od obowiązku wszczynania postępowania i wydawania decyzji, a podejmuje je jedynie w przypadkach określonych prawem, tzn. wówczas, gdy zobowiązanie wyznaczone przez podatnika nie jest prawidłowe.
Jeżeli w danym rodzaju podatku lub danej kategorii zobowiązań ma zastosowanie samowymiar (np. podatki dochodowe, VAT), to wszczęcie postępowania i wymiar zgodny z deklaracją nie są w ogóle możliwe. Podatnik może wszcząć wyłącznie postępowanie w sprawie stwierdzenia nadpłaty. W tym typie wymiaru postępowanie wszczyna się na podstawie art. 21 § 3 OrdPU oraz przepisów, które odpowiadają konstrukcyjnie zawartej w nim zasadzie (przepisów zawartych w aktach prawa materialnego o poszczególnych podatkach, np. w art. 45 ust. 6 PDOFizU).
Nawet wtedy, gdy obowiązkiem podatnika jest złożenie deklaracji (np. wykazu nieruchomości lub informacji dla celów podatku rolnego), a w dalszym ciągu organ podatkowy wydaje decyzję, to czynności podatnika nie są wnioskami o wszczęcie postępowania i wydanie decyzji wymiarowej. Czyni on to z obowiązku w terminach wskazanych przez przepisy prawa, a nie z własnej woli. Zasadą jest więc w postępowaniach wymiarowych wszczynanie postępowania z urzędu.

Wszczęcie postępowania wymiarowego z urzędu ma zróżnicowany charakter prawny w różnych procedurach, choć – co godne ubolewania – ustawodawca tego nie rozróżnia.
Powodem różnych zasad wszczęcia postępowania jest to, że w prawie podatkowym:

1. niektóre postępowania wymiarowe muszą być wszczęte z urzędu (obligatoryjnie), gdyż stanowią jedyną prawnie dopuszczalną formę wymiaru pierwotnego i wtórnego; jest to przesądzone jako coroczny obowiązek organów podatkowych niezależny od jakichkolwiek innych okoliczności (np. podatek rolny, leśny i od nieruchomości wymierzany osobom fizycznym);

2. podatnik może dokonać nieprawidłowego wymiaru i wtedy organ podatkowy musi wszcząć postępowanie w celu dokonania wymiaru korygującego; jest to selektywne wszczynanie postępowania, jeśli zachodzi nieprawidłowość deklaracji; generalnie organy podatkowe są zwolnione od obowiązku wydawania decyzji, jeżeli na podatniku spoczywa obowiązek samowymiaru;

3. podatnik wcale nie dokona samowymiaru i organ podatkowy musi dokonać pierwotnego wymiaru zastępczego (np. opodatkowanie dochodu nieujawnionego albo opodatkowanie dochodu przerzuconego).

Ad 1)
Różnice między tymi rozwiązaniami można zilustrować za pomocą następujących prostych formuł. Wszczynając postępowanie obligatoryjnie, organ postępuje według formuły: „wszczynam postępowanie, ponieważ jestem zobowiązany do wydania decyzji wymiarowej w sprawie podatku X”. Celem postępowania jest tu odtworzenie treści stosunku prawnopodatkowego obowiązku podatkowego. Wbrew postanowieniom Ordynacji podatkowej i rozpowszechnionym poglądom organ podatkowy niczego tutaj nie ustala; postępuje tak samo jak podatnik składający deklarację – odtwarza i ujawnia stosunek prawny, który powstał z chwilą zaistnienia (powstania) obowiązku podatkowego.
Postępowanie tego rodzaju ma zastosowanie w podatku rolnym, leśnym, od nieruchomości w stosunku do osób fizycznych oraz w podatku od spadków i darowizn. Organ podatkowy przeprowadza w tych podatkach postępowanie z mocy prawa z urzędu, corocznie i obligatoryjnie w przypadku każdego zobowiązania (w podatku od spadków i darowizn nie jest to postępowanie okresowe). Obligatoryjnego wszczęcia postępowania wymagają także zmiany w sytuacji faktycznej lub prawnej będącej przedmiotem opodatkowania. Z tym że w zobowiązaniach, które ustalane są corocznie, a stan faktyczny, na podstawie którego ustalono zobowiązanie podatkowe za poprzedni okres, nie uległ zmianie, nie stosuje się (w pewnych przypadkach) wszczęcia postępowania z urzędu (art. 165 § 5 pkt 1 OrdPU). Likwiduje to coroczne wszczynanie postępowania np. w podatku od nieruchomości, gdy na tej nieruchomości nie nastąpiły żadne zmiany w stosunku do poprzedniego roku podatkowego. Nie oznacza to jednak zwolnienia od obowiązku przeprowadzenia postępowania, które musi się zawsze zakończyć decyzją. Jest to tylko zwolnienie od obowiązku wydawania postanowienia o wszczęciu postępowania. Obowiązuje tu więc zasada obligatoryjnego wszczęcia postępowania z urzędu, z wyjątkami określonymi ustawowo.
„Przepis art. 165 § 5 pkt 1 OrdPU nie powinien mieć zastosowania w sytuacji, gdy toczy się spór co do istnienia obowiązku podatkowego. Gdy strona kwestionuje w ogóle istnienie obowiązku podatkowego w podatku od nieruchomości i zaskarża decyzje w sprawach zobowiązań podatkowych w tym podatku za poprzednie okresy, łącznie z wniesieniem skarg do sądu administracyjnego, organ winien przed wydaniem decyzji ustalającej wysokość zobowiązania podatkowego za kolejny okres wydać postanowienie o wszczęciu postępowania podatkowego i przeprowadzić to postępowanie z udziałem strony, umożliwiając jej składanie wniosków dowodowych w sprawie oraz wypowiedzenie się co do zgromadzonego materiału dowodowego”.* 
Jak widać, rodzaje i zakres odstępstw od ogólnej formuły wszczynania postępowania z urzędu i na wniosek uzasadniają inne podejście do tego problemu na gruncie prawa podatkowego niż w KPA.
Ad 2)
Postępowanie przeprowadzane selektywnie ma zastosowanie do zobowiązań, w których podatnik ma obowiązek dokonania samowymiaru. Formułą ogólną jest tu: „wszczynam postępowanie, ponieważ istnieją wątpliwości, czy podatnik prawidłowo ujawnił zobowiązanie podatkowe w deklaracji”, albo: „wszczynam postępowanie i zarzucam podatnikowi, że...” itp. Te formuły mogą nieco się różnić, bowiem z chwilą wszczęcia postępowania organ podatkowy ma wiedzę o uchybieniach, ale różny stopień pewności co do rodzaju i zakresu nieprawidłowości. Dopiero postępowanie powinno zapewnić ścisłe w tym zakresie ustalenia. Niemniej zawsze jest to postawienie podatnikowi jakichś zarzutów dotyczących działania podatnika. Postępowanie takie wykazuje pewne podobieństwa do postępowania karnego. Ma ono zweryfikować prawidłowość prowadzenia ksiąg podatkowych, konkretyzowanie zobowiązania w deklaracji lub zeznaniu, zasady stosowania ulg i zwolnień podatkowych itp.

Selektywne wszczynanie postępowania podatkowego ma konkretne podstawy prawne, a przepisy wskazują jego przesłanki. Następuje ono, gdy podatnik mimo ciążącego na nim obowiązku: